Rừng Xà Nu - Nguyễn Trung Thành (Ngữ Văn 12)

RỪNG XÀ NU 

 

I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả

- Tên khai sinh là Nguyễn Văn Báu, sinh năm 1932, quê ở Thanh Bình, Quảng Nam.
- Nhập ngũ năm 1950, rồi làm phóng viên  báo Quân đội nhân dân Liên
Khu V, tập kết ra Bắc, viết văn với bút danh Nguyên Ngọc.
- Năm 1962, tình nguyện trở về chiến trường miền Nam, lấy bút danh Nguyễn Trung Thành.
- Tác phẩm Đất nước đứng lên giành giải nhất giải thưởng Hội văn nghệ Việt Nam năm 1954 – 1955; Trên quê hương anh hùng
Điện Ngọc (1969); Đất Quảng (1971 – 1974); … - Ông là nhà văn có những tác phẩm viết hay nhất về đất và con người Tây Nguyên trong hai cuộc kháng chiến. Năm 2000, ông được trao tặng giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật.
2. Tác phẩm
a. Hoàn cảnh ra đời - Mĩ – Ngụy ra sức phá hoại hiệp định Genève, lê máy chém đi khắp miền Nam. Cách mạng rơi vào thời kì đen tối. - Đầu năm 1965, Mĩ đổ quân ồ ạt vào miền Nam và đánh phá ác liệt ra miền Bắc. Cả nước sục sôi không khí đánh Mĩ. Rừng xà nu được viết vào đúng thời điểm đó. - Rừng xà nu (1965) ra mắt đầu tiên trên Tạp chí văn nghệ quân giải phóng miền Trung Trung Bộ 2/1962, sau đó được in trong tập Trên quê Hương những anh hùng Điện Ngọc.
b. Tóm tắt tác phẩm
Truyện kể về cuộc kháng chiến chống Mĩ của dân làng Xô Man và cuộc đời Tnú – nhân vật chính của truyện. Tnú là một cậu bé mồ côi cha mẹ, được dân làng đùm bọc. Tnú cùng với Mai là hai trong số những người thiếu niên được cán bộ Quyết dìu dắt làm liên lạc, sau đó Tnú bị kẻ thù bắt và tra tấn.
Ba năm sau, anh vượt ngục trở về cùng dân làng chuẩn bị vũ khí chiến đấu. Được tin này, giặc hùng hổ kéo về làng ráo riết lùng sục cán bộ. Tnú cùng nhiều thanh niên trong làng trốn vào rừng.
Không bắt được anh, chúng đánh đập hành hạ vợ con anh. Từ nơi ẩn nấp, Tnú đã nhảy vào giữ bọn lính. Vì chỉ có hai bàn tay trắng nên anh không thể cứu nổi vợ con. Vợ con anh bị giặc giết hại. Giặc đốt mười ngón tay anh bằng nhựa xà nu. Trước cảnh tượng ấy, dân làng Xô Man nhất tề vùng lên giết chết cả tiểu đội giặc. Cụ Mết kêu gọi mọi người cầm vũ khí đứng lên đánh giặc. Rồi Tnú gia nhập bộ đội giải phóng. Anh luôn khắc sâu mối thù quân giặc và chiến đấu rất dũng cảm để bảo vệ quê hương.
c. Chủ đề
Tác phẩm ca ngợi phẩm chất, sức mạnh và tinh thần quật cường của dân làng Xô Man và cũng là của nhân dân Tây Nguyên trong kháng chiến chống Mĩ. 
II. Đọc – hiểu văn bản:
1. Hình tượng cây xà nu
Mang hai lớp nghĩa: tả thực và tượng trưng.
1. Hình tượng cây xà nu

a. Đăc điểm và vị trí cây xà nu:
- Đặc điểm của cây xà nu:
+ Là cây họ thông,
+ Gỗ quý, nhựa rất thơm,
+ Sinh trưởng mãnh liệt và ham ánh sang mặt trời.
- Vị trí:
+ Cây xà nu xuất hiện ở đoạn mở đầu của tác phẩm, + Cây xà nu xuất hiện ở kết thúc và xuyên

suốt toàn bộ thiên truyện.
=> Hình tượng cây xà nu là hình tượng xuyên suốt, và trung tâm của tác phẩm, góp phần thể hiện chủ đề, mang tính sử thi cho tác phẩm.



b. Cây xà nu trong sự gắn bó với con người, cuộc sống 
của người dân làng Xô man:
- Dân làng lấy gỗ xà nu làm

nhà, khói xà nu nhuộm đen bảng để Mai và Tnú học chữ, ánh lửa xà nu cháy trong bếp mỗi nhà, soi sáng nhà ưng khi tập hợp dân làng.
- Đuốc xà nu chiếu sáng cho nhân dân chuẩn bị vũ khí để đợi ngày đồng khởi. - Cả rừng xà nu ưỡn thân mình để bảo vệ buôn làng khỏi những trận bom của địch, hàng vạn cây, không có cây nào là không thương tích. - Hình tượng cây xà nu mang vẻ đẹp tương chiếu, song hành với các thế hệ của dân làng Xô Man:
+ Những cây cổ thụ đại diện cho lớp người cao niên như cụ Mết: chúng không thể bị quật ngã bởi gió bão, như cụ Mết chính là chỗ dựa tinh thần cho cả buôn làng.
+ Những cây xà nu trưởng thành như Tnú, Mai, Dít: vết thương bom đạn mau lành như trên thân thể cường tráng (hình ảnh lưng Tnú bị chém ngang dọc nhưng cũng lành lại thành sẹo rất nhanh).
+ Những cây xà nu mới mọc tượng trưng cho hình ảnh thiếu niên như bé Heng: “cây xà nu mới mọc lên khỏi mặt đất đã nhọn như mũi tên, mũi lê”, như bé Heng tuy còn nhỏ đã dũng cảm, gan dạ theo bước cha anh.
- Những nỗi đau cây xà nu phải chịu cũng là nỗi đau mà con người nơi đây phải trải qua: Nỗi đau của con người bị tra tấn, hành hạ, bị giết hại (anh Xút, bà Nhan bị chặt đầu treo lên cây vả, Mai và đứa con bị tra tấn bằng gậy sắt đến chết, 10 đầu ngón tay Tnú bị đốt bằng nhựa xà nu đến mức chỉ còn 2 đốt).
- Biểu tượng cho những phẩm chất tốt đẹp của con người Tây Nguyên trong chiến tranh:
+ Cả ngọn đồi xà nu hàng trăm cây gắn bó với nhau như cộng đồng người Tây Nguyên đoàn kết đánh giặc.
+ Cả cánh rừng bạt ngàn không bao giờ bị khuất phục: “cây mẹ ngã xuống, cây con mọc lên, đố nó giết hết cánh rừng này”.
+ Cây xà nu sinh sôi nảy nở, ham ánh sáng mặt trời như người Tây Nguyên khao khát tự do, hướng tới ánh sáng cách mạng.
Nguyễn Trung Thành đã thành công khi khắc họa vẻ đẹp tráng lệ của rừng xà nu nhằm làm bật lên khí phách anh hùng của dân làng Xô Man, của chủ nghĩa anh hùng CM Việt Nam. Hình ảnh cây xà nu nổi bật, xuyên suốt tác phẩm, là một biểu tượng nghệ thuật đẹp, giàu giá trị thẩm mĩ, góp phần thể hiện chủ đề và tạo không khí Tây Nguyên độc đáo.
2. Hình tượng con người 
Tây Nguyên (dân làng Xô 
Man)
a. Nhân vật cụ Mết: - Ngoại hình:
+ Quắc thước: “râu dài đến ngực mà vẫn đen bóng”, “vết sẹo ở má phải láng bóng”, cụ là người đã trải qua nhiều thăng trầm. + “bàn tay nặng trịch như kìm sắt”, “ngực căng như một cây xà nu lớn”, ...mang dáng dấp của
anh hùng trong sử thi Tây Nguyên như Đăn Săn, Xinh Nhã.
- Tính cách: là người nghiêm nghị
+ Giọng nói “ồ ồ dội vang trong lồng ngực ”: vừa thể hiện sức mạnh thể chất vừa thể hiện sức mạnh uy phong của người chỉ huy.
+ Mỗi câu nói như một chân lí “không có gì mạnh bằng cây xà nu đất ta”, “cán bộ là Đảng, Đảng còn, núi nước này còn”,
“chúng nó cầm súng, mình phải cầm giáo”.
- Phẩm chất: là người giàu tình yêu thương, biết nhìn xa trông rộng, là chỗ dựa tinh thần cho dân làng Xô Man.
+ Hết lòng thương yêu và tin tưởng Tnú – chàng trai trẻ có số phận bi tráng: nồng hậu đón Tnú trở về, xót thương khi nhìn những ngón tay còn hai đốt của Tnú, luôn động viên anh: “Ngón tay còn hai đốt cũng bắn súng được.
+ Xúc động khi kể lại cho dân làng nghe câu chuyện của Tnú, cụ “vụng về trở bàn tay lau một giọt nước mắt”
+ Nhận được muối, dù ít ỏi cụ vẫn chia đều cho mọi người trong buôn làng.
+ Dự trữ lương thực đủ ăn để đánh giặc, biết rõ được sức mạnh chưa đủ khi chưa có vũ khí nên không liều mạng xông ra cứu Tnú,...
 Cụ Mết là biểu tượng thế hệ anh hùng đi trước, hiện thân cho truyền thống thiêng liêng, hội tụ vẻ đẹp con người Tây Nguyên, mang dáng vẻ của người anh hùng với sức mạnh phi thường trong sử thi.
b. Nhân vật Tnú:
b1. Lai lịch, xuất thân và số phận:
- Mồ côi, lớn lên trong vòng tay bảo bọc của dân làng Xô Man, một ngôi làng có truyền thống đánh giặc.
- Tận mắt chứng kiến cái chết bi thảm của người vợ trẻ và đứa con chưa đầy tháng dưới tay giặc. - Bản thân bị giặc bắt, tra tấn, dùng nhựa xà nu đốt cháy mười đầu ngón tay của anh, khiến anh trở thành người thương tật.
Tnú mang số phận đau thương của những con người Việt Nam trong thời kì chiến tranh.
b2. Phẩm chất:
* Vẻ đẹp của tinh thần dũng cảm, lòng gan dạ, sự nhanh nhẹn, nhạy bén và tinh thần giác ngộ cách mạng sớm:
- Khi còn bé đã xung phong làm nhiệm vụ nuôi giấu cán bộ.
- Quyết tâm học chữ cho thật giỏi để làm cách mạng, có lần vì không nhớ nổi chữ mà Tnú đập vỡ bảng, thậm chí lấy đá đập vào đầu đến chảy máu.
- Gan dạ và mưu trí khi đi liên lạc.
- Khi bị giặc bắt, Tnú nhanh trí nuốt luôn cả thư, khi bị bắt giam Tnú cũng tìm cách vượt ngục để trở về buôn làng.
* Vẻ đẹp từ tấm lòng trung thành tuyệt đối với cách mạng, sự căm thù giặc sâu sắc và ý thức tổ chức kỷ luật cao:
- Ngày bé khi đi đưa thư, chúng tra tấn Tnú dã man nhưng anh hề hé răng lấy nửa lời. Sau 3 năm, anh vượt ngục trở về lãnh đạo dân làng chuẩn bị vũ khí đánh giặc.
- Khi trưởng thành, Tnú lần nữa bị giặc bắt, châm lửa đốt mười đầu ngón tay, nhưng Tnú vẫn không hề hé răng kêu lên một tiếng, “người cộng sản không thèm kêu van” .
- Cấp trên cho về thăm nhà 1 đêm nhưng anh không ở lại thêm mặc dù Tnú luôn da diết nhớ buôn làng.
* Vẻ đẹp từ tình cảm gắn bó sâu sắc với
gia đình, với quê hương:
- Khi Mai mới sinh con, Tnú đã xé tấm dồ của mình để làm tấm địu con.
- Tấm lòng yêu thương cũng như nỗi đau
đớn tột cùng khi không thể cứu vợ con.
- Anh yêu dân làng, xót xa khi chứng kiến cảnh dân làng bị giặc tra tấn, giết hại; nhớ từng kỷ niệm gắn bó với làng Xô Man; anh đi chiến đấu không chỉ vì mối thù của bản thân mà còn là để bảo vệ dân làng, bảo vệ mảnh đất quê hương.
@ Hình ảnh đôi bàn tay Tnú:
- Bàn tay trung thành, nghĩa tình: anh Quyết nắm lấy tay Tnú, Mai nắm lấy tay Tnú khi anh trở về.
- Bàn tay đau thương (chứng kiến cảnh vợ con chết, chịu sự tra tấn của kẻ thù).
- Bàn tay báo thù: Tuy bị mất 1 đốt ngón tay trên cả bàn tay nhưng bàn tay ấy vẫn cầm được súng, vẫn bóp được cò, thậm chí Tnú còn bóp chết tên chỉ huy đồn giặc để trả thù cho Mai, cho con, cho dân làng Xô Man.
- Là chứng nhân cho con đường đấu tranh của dân làng Xô Man: “chúng nó đã cầm súng mình phải cầm giáo”, phải vùng lên đấu tranh vũ trang mới có thể chiến thắng kẻ thù.
Tnú được xây dựng bằng bút pháp lãng mạn, giàu chất lí tưởng, là kết tinh vẻ đẹp anh hùng của người dân Tây Nguyên.
c. Nhân vật Dít:
- Là cô gái giàu nghị lực sống, dũng cảm, ngoan cường.
- Có thế giới nội tâm sâu sắc.
- Trở thành người lãnh đạo nguyên tắc, có bản lĩnh.
d. Nhân vật bé Heng:
Là hình ảnh tươi mới, đầy tin tưởng vào tương lai, là thế hế thệ kế cận cha anh trong công cuộc chiến đấu chống giặc ngoại xâm bảo vệ buôn làng.
* Tóm lại:  Hình ảnh con người Tây Nguyên xuất hiện trong tác phẩm với đầy đủ các thế thệ, tiêu biểu cho những phẩm chất, khí phách của một tập thể anh hùng, mỗi nhân vật để lại trong lòng người đọc những ấn tượng sâu sắc.
III. Tổng kết:
1. Nghệ thuật:
- Bút pháp sử thi: Hình ảnh cây xà nu xuyên suốt tác phẩm với hai lớp nghĩa: tả thực và biểu tượng. Giọng điêu sử thi trang nghiêm và chất thơ hùng tráng vút lên từ thiên nhiên và con người Tây Nguyên.
- Nghệ thuật trần thuật độc đáo: đan xen giữa thực tại và quá khứ khiến tác phẩm có khả năng dồn nén sự kiện: dung lượng ngắn nhưng nói về số phận của cả một buôn làng, một dân tộc, câu chuyện của một đời người được kể lại trong một đêm. - Xây dựng được một số hình ảnh biểu tượng: cây xà nu, mười ngón tay thành mười ngọc đuốc.
2. Nội dung: Truyện đề cao sức mạnh, lòng căm thù và sức sống bất diệt của nhân dân miền Nam, của Cách mạng Việt Nam trong thời kì chống Mĩ.

Sơ đồ tư duy